Σε κάθε έργο υποδομής – από αυτοκινητοδρόμους και σιδηροδρόμους έως ενεργειακά και δίκτυα ύδρευσης – υπάρχει πάντα μια σταθερά, η ανάγκη για γη.
Συχνά η γη αυτή ανήκει σε ιδιώτες οι οποίοι καλούνται να την παραχωρήσουν μέσω της νομικά κατοχυρωμένης διαδικασίας της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, η οποία από την μία πλευρά προφυλάσσει τα ατομικά δικαιώματα και ταυτόχρονα δίνει το δικαίωμα στο Κράτος να κατασκευάσει σημαντικές υποδομές.
Η έννοια και το νομικό πλαίσιο της απαλλοτρίωσης
Η απαλλοτρίωση είναι η νομική διαδικασία με την οποία το Δημόσιο αφαιρεί από έναν ιδιώτη την κυριότητα του ακινήτου του, προκειμένου να εξυπηρετηθεί το δημόσιο συμφέρον. Στην Ελλάδα η δυνατότητα αυτή προβλέπεται στο άρθρο 17 του Συντάγματος και μπορεί να εφαρμοστεί μόνο για «δημόσια ωφέλεια» και με την προϋπόθεση της δίκαιης και πρότερης αποζημίωσης.
Η αποζημίωση ορίζεται δικαστικά, συνήθως με βάση την εμπορική αξία του ακινήτου τη στιγμή της κήρυξης της απαλλοτρίωσης. Όμως συχνά η διαδικασία αποδεικνύεται αργή, σύνθετη και γραφειοκρατικά δαιδαλώδης, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται καθυστερήσεις στα έργα και ταυτόχρονα να πλήττεται η εμπιστοσύνη των πολιτών.
Οι πρακτικές προκλήσεις και τα διαρθρωτικά προβλήματα
Στην πράξη, οι απαλλοτριώσεις σπάνια είναι απλές. Η έλλειψη επαρκούς χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, καθιστά δύσκολη την έγκαιρη και ορθή πρόβλεψή τους. Σε πολλές περιπτώσεις, η διαδικασία ξεκινά χωρίς να έχουν ολοκληρωθεί οι τοπογραφικές ή νομικές αποσαφηνίσεις για τα προς απαλλοτρίωση ακίνητα.
Ιδιαίτερη πρόκληση αποτελούν οι περιπτώσεις με αδιευκρίνιστο ιδιοκτησιακό καθεστώς, όπως ακίνητα με πολλούς κληρονόμους ή άγνωστους ιδιοκτήτες ή χωρίς καθαρές εγγραφές στα υποθηκοφυλακεία. Τέτοιου είδους εμπόδια με πιθανές νομικές διεκδικήσεις, δημιουργούν καθυστερήσεις που επηρεάζουν την υλοποίηση των έργων με σοβαρές συνέπειες στο κόστος και τον χρόνο αποπεράτωσής τους.
Οι επιπτώσεις στις τοπικές κοινωνίες
Αν και στόχος της απαλλοτρίωσης είναι η εξυπηρέτηση του ευρύτερου κοινωνικού συμφέροντος, συχνά οι άμεσα θιγόμενοι πολίτες αισθάνονται ότι αντιμετωπίζονται άδικα. Η αποζημίωση, όσο δίκαιη και αν κριθεί νομικά μέσω της δικαστικής οδού, δεν καλύπτει πάντα την απώλεια της γης λόγω του ότι επιφέρει αναστάτωση στην καθημερινότητα του θιγόμενου πολίτη αφού θα πρέπει να εμπλακεί σε αλλεπάλληλες δικαστικές διαδικασίες.
Σε περιοχές με παραδοσιακή ή αγροτική δομή, η απαλλοτρίωση μπορεί να σημαίνει αποκοπή από την οικογενειακή γη, απώλεια εισοδήματος ή ακόμη και μετακίνηση οικισμών. Τα παραδείγματα πολλά : οδικά έργα που "κόβουν" χωράφια στη μέση, ενεργειακές εγκαταστάσεις που αλλάζουν ριζικά το τοπίο και επιφέρουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις ή έργα που ξεκινούν με φιλόδοξες εξαγγελίες και μένουν στη μέση, αφήνοντας πίσω εγκαταλειμμένα εργοτάξια και δυσαρεστημένους πολίτες.
Παραδείγματα από την πραγματικότητα
Η Εγνατία Οδός, το μετρό της Θεσσαλονίκης και η σιδηροδρομική γραμμή Πατρών-Πύργου αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα έργων όπου οι απαλλοτριώσεις διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο. Στην περίπτωση του μετρό Θεσσαλονίκης, πέραν των υπολοίπων εμπλοκών (αρχαιότητες), η καθυστέρηση στην αποζημίωση ιδιοκτητών συνέβαλε σε σημαντική επιβράδυνση του έργου, με κοινωνικές και πολιτικές αντιδράσεις. Στην Εγνατία Οδό, η έλλειψη προετοιμασίας σε κάποιες περιοχές οδήγησε σε πολυετείς καθυστερήσεις και αναγκαστικές αλλαγές της χάραξης.
Προτάσεις για ένα δίκαιο και αποτελεσματικό σύστημα
Αν και οι απαλλοτριώσεις είναι συχνά αναπόφευκτες, υπάρχουν τρόποι για να γίνουν πιο δίκαιες και λειτουργικές :
- Προληπτικός Σχεδιασμός: Ενσωμάτωση των απαλλοτριώσεων στον αρχικό σχεδιασμό κάθε έργου, με σαφές χρονοδιάγραμμα και πρόβλεψη κόστους.
- Ψηφιοποίηση και Διαφάνεια: Η πλήρης ψηφιοποίηση του Κτηματολογίου και η διασύνδεση με πολεοδομικές βάσεις δεδομένων, θα μειώσει τα νομικά εμπόδια και τις αμφισβητήσεις.
- Ενίσχυση της Κοινωνικής Συμμετοχής: Η διαβούλευση με τις τοπικές κοινωνίες πριν την κήρυξη μιας απαλλοτρίωσης μπορεί να προλάβει συγκρούσεις και να προωθήσει εναλλακτικές λύσεις με μικρότερο κοινωνικό κόστος (https://egnatia.eu/gia-ton-politi/odigos-apallotrioseon/).
- Πραγματική και Δίκαιη Αποζημίωση: Οι αποζημιώσεις πρέπει να βασίζονται όχι μόνο στην αγοραία αξία, αλλά και στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις για τους θιγόμενους.
Οι απαλλοτριώσεις δεν είναι το πρόβλημα – είναι το εργαλείο. Όμως, όπως συμβαίνει με κάθε εργαλείο αν αυτό δεν χρησιμοποιηθεί σωστά, μπορεί να προκαλέσει ζημία. Σ’ ένα σύγχρονο κράτος δικαίου, η ανάπτυξη των υποδομών δεν πρέπει να συντελείται εις βάρος της αξιοπρέπειας των πολιτών, αλλά με τη συναίνεσή τους. Η εξισορρόπηση του δημόσιου συμφέροντος με την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων δεν είναι απλώς νομικό ζητούμενο – είναι δείγμα πολιτισμού.
Ο Μιχαήλ Παλιανόπουλος είναι αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός Α.Π.Θ. - Integrated Master
Υποδιεύθυνση Οδοποίιας και Απαλλοτριώσεων «ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.»
Ακολούθησε την Ημερησία στο Google News!
