Των Ηρακλή Παναγιωτάκη και Δημήτρη Δερματά
Η Ελλάδα βρίσκεται τα τελευταία χρόνια σε μια φάση έντονης ανάπτυξης των υποδομών της. Μεγάλα οδικά έργα ολοκληρώνονται ή επεκτείνονται, εκτάσεις αλλάζουν χρήση και αναπλάθονται, ενώ λιμάνια και αεροδρόμια κατασκευάζονται ή αναβαθμίζονται ώστε να ανταποκριθούν στις σύγχρονες εμπορικές και τουριστικές ανάγκες της χώρας.
Η εικόνα αυτή δημιουργεί αναπόφευκτα σημαντικές πιέσεις στο έδαφος, καθώς πραγματοποιούνται εκτεταμένες εκσκαφές, επιχώσεις, καθαιρέσεις και νέες κατασκευές, με αποτέλεσμα την παραγωγή αποβλήτων, τη μετακίνηση και την απόθεση υλικών και αποβλήτων, και τελικά την κάλυψη εκτάσεων με νέα τεχνικά υλικά. Ως εκ τούτου, είναι προφανές ότι τα έργα υποδομής αποτελούν κατά κανόνα έναν από τους βασικότερους παράγοντες αλλοίωσης του εδαφικού περιβάλλοντος, χωρίς αυτό να λαμβάνεται επαρκώς υπόψη σε όλες τις περιβαλλοντικές του διαστάσεις, κατά τον σχεδιασμό και την κατασκευή τους, στη χώρα μας.
Τα έργα υποδομής αποτελούν κατά κανόνα έναν από τους βασικότερους παράγοντες αλλοίωσης του εδαφικού περιβάλλοντος
Παρόλο που η περιβαλλοντική αδειοδότηση ακολουθεί τυπικά το εθνικό και ενωσιακό πλαίσιο, με την εκπόνηση ΜΠΕ (Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων) και την έκδοση ΑΕΠΟ (Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων), η εμπειρία δείχνει ότι κρίσιμες παράμετροι που αφορούν το έδαφος δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη στον σχεδιασμό και στην κατασκευή των έργων υποδομής. Μάλιστα οι πρόσφατες ΑΕΠΟ, προκειμένου να καταστήσουν τα έργα όσο το δυνατό πιο βιώσιμα, προδιαγράφουν τη μεγιστοποίηση της επιτόπου ανακύκλωσης αποβλήτων και της επαναχρησιμοποίησης χωματισμών, αναφέροντας γενικά ότι τέτοιου είδους πρακτικές δεν θα πρέπει να προκαλούν ρύπανση.
Ωστόσο, απουσία του απαραίτητου θεσμικού πλαισίου, η διάσταση του περιβαλλοντικού χαρακτηρισμού των υλικών αυτών είτε παραλείπεται εντελώς είτε υποεκτιμάται με πιθανές επακόλουθες συνέπειες για την ανθρώπινη υγεία και τα οικοσυστήματα.
Κρίσιμες παράμετροι που αφορούν το έδαφος δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη στον σχεδιασμό και στην κατασκευή των έργων υποδομής
Το πλαίσιο που ουσιαστικά διέπει το αντικείμενο αυτό στην Ελλάδα σχετίζεται άμεσα με αυτό της διαχείρισης των ΑΕΚΚ (Απόβλητα Εκσκαφών Κατασκευών & Κατεδαφίσεων), το οποίο επιδιώκει μεν την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωσή τους, αλλά δεν ρυθμίζει επαρκώς το θέμα του περιβαλλοντικού χαρακτηρισμού τους.
Ελλιπές πλαίσιο
Έτσι, οι αυξανόμενοι όγκοι υλικών και αποβλήτων είτε επαναχρησιμοποιούνται και ανακυκλώνονται επιτόπου στα έργα ή μεταφέρονται σε άλλους χώρους, χωρίς ολοκληρωμένη αξιολόγηση της ποιότητάς τους, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε άγνωστες επιπτώσεις για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον.
Το παραπάνω πλαίσιο καθίσταται περαιτέρω ελλιπές εξαιτίας της έλλειψης σύνδεσης με σημαντικές σχετικές νομοθεσίες, όπως αυτή της διαχείρισης των υδατικών πόρων και του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, η ποιότητα των οποίων μπορεί να επηρεαστεί από την ανεξέλεγκτη επαναχρησιμοποίηση ρυπασμένου εδαφικού υλικού, καθώς επίσης και αυτή της περιβαλλοντικής ευθύνης και κατ΄επέκταση των δύο βασικών αρχών που διέπουν την περιβαλλοντική πολιτική στην ΕΕ, την «αρχή της πρόληψης» και την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».
Τι συμβαίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη;
Την ίδια στιγμή η κατάσταση στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της ΕΕ ποικίλει με τις χώρες της Δ. Ευρώπης να προηγούνται και να έχουν ήδη θεσμοθετημένα και οργανωμένα πλαίσια διαχείρισης του εδάφους, που κάθε φορά ανταποκρίνονται στις εθνικές περιβαλλοντικές και διοικητικές συνθήκες.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα εργαλείων στις χώρες αυτές είναι το «πιστοποιητικό εδάφους» (soil certificate) και το «διαβατήριο εδάφους» (soil passport), εκ των οποίων το πρώτο αφορά στην περιβαλλοντική αποτίμηση του εδάφους μιας πιθανά ρυπασμένης περιοχής, όπως έχει προκύψει μετά από σχετική διερεύνηση, ενώ το δεύτερο στον περιβαλλοντικό χαρακτηρισμό του εδαφικού υλικού που θα μεταφερθεί σε άλλη περιοχή μετά από σχετικές αναλύσεις και ίσως επεξεργασία, εφόσον απαιτείται.
Και στις δύο περιπτώσεις, σημαντική παράμετρος είναι η χρήση γης, καθώς διαφορετικές χρήσεις γης παρουσιάζουν διαφορετικούς περιβαλλοντικούς κινδύνους, εξαιτίας της ύπαρξης διαφορετικών αποδεκτών (π.χ. κάτοικοι σε μια αστική περιοχή αντί εργαζομένων που φορούν μέσα ατομικής προστασίας σε μια βιομηχανική περιοχή).
Ιστορική τομή η νέα Οδηγία
Μέχρι πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) στερούνταν ενός ολοκληρωμένου και ενιαίου πλαισίου διαχείρισης εδάφους, σε αντίθεση με τη διαχείριση των υδάτων και της ατμόσφαιρας που έχουν ρυθμιστεί εδώ και πολλά χρόνια.
Ωστόσο, πρόσφατα η ΕΕ πραγματοποίησε, μετά από πολυετείς διαπραγματεύσεις, μια ιστορική τομή εγκρίνοντας την Οδηγία 2025/2360 για την παρακολούθηση και την ανθεκτικότητα του εδάφους.
Είναι το πρώτο ενωσιακό κείμενο που καθιερώνει ένα ενιαίο σύστημα παρακολούθησης της «υγείας» του εδάφους, και το οποίο θα πρέπει να ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο έως το 2028.
Με την Οδηγία αυτή καταρχάς εισάγεται η έννοια του «υγιούς» εδάφους και θεσπίζονται μια σειρά καινοτόμων μέτρων, όπως το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας του εδάφους, η υποχρεωτική καταγραφή και αποτίμηση ρυπασμένων χώρων, ο κατάλογος ουσιών προτεραιότητας για τα εδάφη συμπεριλαμβανομένων των PFAS (πολυφθοριωμένες ενώσεις), σε αναλογία με όσα ισχύουν για τα ύδατα, ο προσδιορισμός οριακών τιμών εδάφους, η σταδιακή προσέγγιση στην αποτίμηση ρυπασμένων χώρων που θα πρέπει να γίνεται βάσει των χρήσεων γης, η υποχρέωση περιορισμού της σφράγισης του εδάφους και η δημιουργία δημόσιων μητρώων.
Η νέα Οδηγία 2025/2360 για την παρακολούθηση και την ανθεκτικότητα του εδάφους είναι το πρώτο ενωσιακό κείμενο που καθιερώνει ένα ενιαίο σύστημα παρακολούθησης της «υγείας» του εδάφους, και το οποίο θα πρέπει να ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο έως το 2028.
Καταλύτης το νέο πλαίσιο
Είναι προφανές ότι το νέο αυτό πλαίσιο θα λειτουργήσει ως καταλύτης για τον χώρο των έργων υποδομής. Πλέον το έδαφος δεν θα θεωρείται απλώς το υπόβαθρο πάνω στο οποίο κατασκευάζεται και λειτουργεί ένα έργο, αλλά ένας ζωντανός, μη ανανεώσιμος πόρος που απαιτεί προστασία και συνεχή παρακολούθηση.
Τα παραπάνω αναμένονται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις τόσο στον σχεδιασμό όσο και στην κατασκευή των έργων υποδομής.
Έτσι, στο στάδιο του σχεδιασμού, θα πρέπει να πραγματοποιείται συστηματική περιβαλλοντική διερεύνηση του εδάφους, πέραν αυτής της γεωτεχνικής έρευνας, με ιστορική ανάλυση, δειγματοληψίες και εργαστηριακές αναλύσεις που θα τεκμηριώνουν την παρουσία ή απουσία ρύπανσης και τα λοιπά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του εδάφους.
Η Οδηγία, ακολουθώντας πρακτικές που ήδη εφαρμόζονται σε άλλα κράτη-μέλη, συνδέει για πρώτη φορά αυτές τις διερευνήσεις με «γεγονότα ενεργοποίησης» όπως εκσκαφές, έκδοση ή ανανέωση ΑΕΠΟ, έκδοση άδειας δόμησης, αλλαγή χρήσης γης, μεταβιβάσεις ακινήτων κ.α. τα οποία θα πρέπει να επιλέξουν τα κράτη-μέλη. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ότι η περιβαλλοντική αποτίμηση του εδάφους δεν θα γίνεται άπαξ αλλά θα πρέπει να πραγματοποιείται και σε άλλες φάσεις της ζωής ενός έργου.
Στο στάδιο του σχεδιασμού, θα πρέπει να πραγματοποιείται συστηματική περιβαλλοντική διερεύνηση του εδάφους, πέραν αυτής της γεωτεχνικής έρευνας, με ιστορική ανάλυση, δειγματοληψίες και εργαστηριακές αναλύσεις που θα τεκμηριώνουν την παρουσία ή απουσία ρύπανσης και τα λοιπά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του εδάφους.
Η κατασκευή έργων αναμένεται να επηρεαστεί εξίσου έντονα. Η σημερινή πρακτική, σύμφωνα με την οποία τα υλικά εκσκαφής επαναχρησιμοποιούνται επιτόπου ή αποτίθενται σε χώρους εκτός του έργου,χωρίς πλήρη γνώση των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών τους, δεν θα είναι πλέον αποδεκτή. Δεν θα μπορεί να χαρακτηριστεί ένα υλικό «καθαρό» χωρίς προηγούμενη τεκμηριωμένη αξιολόγηση.
Ως εκ τούτου, θα καταστεί αναγκαίο το υφιστάμενο πλαίσιο που διέπει τη διαχείριση των ΑΕΚΚ να συνδεθεί με τις απαιτήσεις της νέας Οδηγίας, και για τον λόγο αυτό να παραχθούν κατάλληλα τεχνικά κείμενα για μια πιο ολοκληρωμένη και ασφαλή διαχείριση υλικών και αποβλήτων, όμοια με όσα ήδη συμβαίνουν στα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΕ.
Με τον τρόπο αυτό θα είναι δυνατός ο περιβαλλοντικός χαρακτηρισμός και η ασφαλής τους επαναχρησιμοποίηση τόσο επιτόπου εντός του έργου όσο και εκτός, λαμβάνοντας πάντα υπόψη σημαντικές παραμέτρους, όπως οι χρήσεις γης και η προστασία των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων.
Σφράγιση εδάφους
Παράλληλα, η Οδηγία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σφράγιση του εδάφους, φαινόμενο που χαρακτηρίζει όλα τα έργα υποδομής. Η σφράγιση αντιμετωπίζεται πλέον ως απώλεια οικοσυστημικών υπηρεσιών και, κατά συνέπεια, θα πρέπει να μετριέται, να περιορίζεται και, όπου είναι εφικτό, να αντισταθμίζεται. Η προσέγγιση αυτή αναμένεται να ενθαρρύνει την αξιοποίηση υποβαθμισμένων εκτάσεων αντί παρθένων περιοχών, καθώς και την υιοθέτηση τεχνικών λύσεων που μειώνουν το μόνιμο περιβαλλοντικό αποτύπωμα των έργων.
Ωστόσο, για την επίτευξη των παραπάνω, η ανάγκη ανάπτυξης ενός ολοκληρωμένου πλαισίου διαχείρισης του εδάφους καθίσταται ακόμη πιο επιτακτική, καθώς οι εκτάσεις αυτές θα πρέπει να αποτιμώνται περιβαλλοντικά με ορθό, διαφανή και κοινώς αποδεκτό τρόπο, πριν την αλλαγή της χρήσης τους, ώστε να διασφαλίζεται η περιβαλλοντικά ασφαλής αξιοποίησή τους.
Τέλος, η Οδηγία εισάγει ένα νέο επίπεδο διαφάνειας και λογοδοσίας στη δημόσια παρακολούθηση της ποιότητας του εδάφους. Η δημιουργία εθνικών και ευρωπαϊκών βάσεων δεδομένων που θα είναι προσβάσιμες στο κοινό καθιστά τα δεδομένα για την κατάσταση του εδάφους συγκρίσιμα, αξιόπιστα και ελέγξιμα, αναβαθμίζοντας τη δημόσια διαβούλευση.
Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι η Οδηγία 2025/2360 αποτελεί την αφετηρία μιας νέας εποχής για τα έργα υποδομής στη χώρα. Αν και η Οδηγία δεν παρέχει συγκεκριμένα εργαλεία διαχείρισης, προσφέρει μια στέρεη βάση πάνω στην οποία θα πρέπει να οικοδομηθεί το νέο πλαίσιο διαχείρισης του εδάφους τα επόμενα χρόνια. Για τον λόγο αυτό, οφείλουμε να προχωρήσουμε άμεσα στη διαμόρφωση ενός οδικού χάρτη, καθώς και μιας ολοκληρωμένης εργαλειοθήκης, απαραίτητης για την εφαρμογή απαιτητικών πολιτικών, που θα αντιμετωπίζουν το έδαφος ως έναν πολύτιμο, μη ανανεώσιμο φυσικό πόρο και θα συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, στη βιώσιμη υλοποίηση και διαχείριση των έργων υποδομής στην Ελλάδα.
Ο Ηρακλής Παναγιωτάκης είναι Δρ. Μηχανικός Περιβάλλοντος και διευθυντής της εταιρίας συμβούλων περιβαλλοντικής διαχείρισης ENYDRON, Email: [email protected]
Ο Δημήτρης Δερματάς είναι Καθηγητής Γεωπεριβαλλοντικής Μηχανικής στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, Email: [email protected]
Ακολούθησε την Ημερησία στο Google News!
